F.4.1.1. Yer Kabuğunun Yapısı Konusu Detayları

F.4.1.1. Yer Kabuğunun Yapısı
Önerilen Süre: 6 ders saati
Konu / Kavramlar: Kayaç, fosil
F.4.1.1.1. Yer kabuğunun kara tabakasının kayaçlardan oluştuğunu belirtir.
Kayaçların sınıflandırılmasına girilmez.
F.4.1.1.2. Kayaçlarla madenleri ilişkilendirir ve kayaçların ham madde olarak önemini tartışır.
Türkiye’deki önemli kayaçlara ve madenlere değinilir; altın, bor, mermer, linyit, bakır, taşkömürü, gümüş vb. örnekler verilir.
F.4.1.1.3. Fosillerin oluşumunu açıklar.
Fosil çeşitlerine girilmez.

---

Kayaç nedir?

Canlıların dünya üzerinde yaşadığı tabakaya yer kabuğu denir. Yer kabuğunda dağlar, vadiler ve ovaların olduğu karasal bölgelere kara tabakası adı verilmektedir. Yeryüzünde yaşadığımız kara tabakası temel olarak kayaçlardan oluşur. Kayaçlar çok sayıda mineralin birikmesi ile oluşur.
Kalsiyum, potasyum, sodyum, magnezyum, bor, kuvars ve kalsit mineral çeşitlerine örnek olarak verilebilir. Minerallerin sertlik, ufalanabilirlik, boşluklu yapı, renk ve parlaklık gibi özellikleri kayaçların sınıflandırılmasını sağlamıştır.
Kayaçlar, gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı veya rüzgâr gibi hava olaylarıyla parçalanır.Böylece bazen küçük parçalar hâlinde doğrudan parçalanırken bazen de büyük kaya parçalarına, sonra taş, ufak çakıl parçalarına ve daha sonra kum taneciklerine kadar parçalanabilir. Kayaçların ufalanması sonucunda ise toprak oluşur.

Kayaçlarla madenler arasındaki ilişki

Yer kabuğunun derinliklerinden çıkan ve ekonomik değeri olan kayaçlara maden adı verilir. Bir başka ifadeyle, madenler ekonomik yönden değer taşıyan minerallerdir. Altın, bakır, krom, gümüş, bor, cam, civa, demir, kurşun, linyit ve mermer madenlere örnektir. Maden ocaklarından taş ve toprakla karışık olarak çıkarılan madenler, öncelikle ekonomik değeri olmayan taş ve topraklardan arındırılarak ham madde durumuna getirilir. Daha sonra bu ham maddeler fabrikalarda işlenerek çeşitli araç, gereç ve eşyaların üretiminde kullanılır. Ülkemiz madenler açısından oldukça zengindir.

Camdan seramiğe, elektronikten inşaat sektörüne, ilaç üretiminden uzay aracı yapımına kadar pek çok alanda ham madde olarak kullanılan bor madeninin dünyadaki toplam miktarının yaklaşık %72'si ülkemizde bulunmaktadır. Türkiye'de ve dünyada bor ürün ve teknolojilerinin geniş bir şekilde kullanımını, yeni bor ürünlerinin üretimi ve geliştirilmesini sağlamak için araştırmalar yapmak amacıyla 2003 yılında Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü (BOREN) kurulmuştur.
 

Mutfaklarda kullandığımız tencere, tava, kaşık, çatal gibi metal eşyalar; bardak, sürahi gibi cam eşyalar; inşaatlarda kullanılan demir çubuklar ve metal kapıların yapıldığı sac levhaların ham maddesi madenlerdir.

Bakır: Elektrikli cihazlarda, iletken tellerde,mutfak eşyalarında, süs eşyası yapımında kullanılır.
Demir: Tren rayı yapımında, inşaatlarda, otomotiv sanayisinde kullanılır.
Kurşun: Akü yapımında, kaplamacılıkta, radyasyon önleyici cihazlarda kullanılır.

Madenler, teknolojinin birçok alanında kullanılmaktadır. Teknolojinin ilerlemesinin temelinde madenlerin birçok özelliğinin zamanla keşfedilerek üretime kazandırılması yatmaktadır. Otomobil, uçak ve uzay aracı gibi birçok ürünün yapım ve çalıştırılmasında madenlerden faydalanılmaktadır.

Madenlerin yerini ve miktarını belirleyen çeşitli kazı çalışmaları ile madenlere ulaşıp çıkaran, maden üretimi ve madenlerin zenginleştirilmesi ile ilgili çalışan mühendislik dalına maden mühendisliği denir. Bu alanda çalışanlara da maden mühendisi denir. Madenlerin yerin yüzlerce metre derinliklerinden çıkarılmasında ise madenciler görev alır.

Madenciler, eski zamanlarda kazıları genellikle yeşil alanların olmadığı çorak arazilerde yapıyorlardı. Bu nedenle halk arasında "Maden olan yerde ot bitmez." şeklinde bir yaygın görüş vardı. Fakat zamanla teknolojinin de gelişmesiyle bitki örtüsünün yoğun olduğu yerlerde de maden olabildiği ortaya çıktı. Böylece, bu anlayış değişmiş oldu. Buradan da anlaşılmaktadır ki bir görüşün halk arasında yaygın olması, o görüşün her zaman bilimsel olduğu anlamına gelmez.

Fosiller

Bilim insanları, geçmiş dönemlerde dünyanın nasıl bir yer olduğunu ve dünyada hangi canlıların yaşadığını merak etmişlerdir. Bu amaçla çeşitli bilimsel yöntemler kullanarak araştırmalar yapmışlardır. Geçmiş dönemlerle ilgili bilgi edinmede fosiller büyük önem taşımaktadır.

Kayaçların ufalanması ile ortaya çıkan parçalar; rüzgâr, akarsu ve buzullar tarafından deniz, göl ya da bazı yerlerde birikir. Bu şekilde, kayaçlardan ayrışan küçük parçalar tekrar birleşerek yeniden bazı kayaçları oluşturur. Bu kayaçlar, genellikle tabakalı şekilde görülür ve içerisinde fosil adı verilen bazı canlı kalıntıları bulundurur. Yeryüzünün farklı derinliklerinde, uzun yıllar boyunca kayaçlar arasında kalmış her türlü canlı kalıntısı ve izine fosil denir.

Fosiller, geçmişte yaşayıp günümüzde de yaşamakta olan canlı türlerine ait olabileceği gibi, nesli tükenmiş canlılara da ait olabilir. Fosiller, bilim insanlarının çalışmalarına birçok fayda sağlar. Bu faydalardan bazıları şunlardır:

• Dünyanın oluşumundan itibaren hangi dönemlerden geçtiğini anlamamızı,
• İçinde bulundukları kayacın hangi zamana ait olduğunu anlamamızı,
• Nesli tükenmiş canlılar hakkında bilgi sahibi olmamızı,
• Bulundukları bölgenin geçmişteki coğrafi yapısı ve iklimi hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar.

Fosil bilimi

Fosilleri inceleyen bilim dalına fosil bilimi veya paleontoloji, bu alanda çalışan bilim insanlarına ise fosil bilimci ya da paleontolog adı verilir. Günümüzde fosil bilimciler, uydu görüntüleri kullanarak yeryüzü şekilleri yardımıyla fosillerin yerlerini tespit edebilirler. Fosilleri yine özel araçlar kullanarak bulundukları yerden çıkarırlar. Elde ettikleri fosillerin yaşını ve hangi türe ait olduğunu fiziksel, kimyasal ve biyolojik yöntemler kullanarak anlamaya çalışırlar.

Fosil oluşumuna fosilleşme denir. Fosilleşme ile kömür, doğal gaz ve petrol gibi fosil yakıtlar oluşur. Fosil yakıtlar, canlı kalıntılarının uzun süren zaman içinde fosilleşmesi ve yakıt olarak kullanıma uygun hâle gelmesi şeklinde gerçekleşir.